دستگاه‌های موسیقی ایرانی

دستگاههای موسیقی ایرانی

الف – تعریف دستگاه:

موسیقی سنتی ایران از دستگاهها، ملحقات یا متعلقات و گوشه های موسیقی تشکیل شده است. دستگاه از دو واژی (دست)و (گاه)به معنای مکان، زمان و نغمه تشکیل شده و مانند لغت پهلوی ((دستان)) در موسیقی دوران ساسانی، به نوعی موسیقی که با دست اجرا می شود، اشاره می کند.

دستگاه را به معنای وسیعتر می توان به راژمان (System) تعبیر کرد. چه از این حیث نیز موسیقی ایرانی به راژمان کامل یونانی شباهت دارد که در موسیقی قدیم یونان شامل دستگاههای دورین، فریژین، لیدین و ملحقات آنها مانند هیپودورین و هیپوفریژین و غیره بوده است.

یک دستگاه موسیقی از نظر قالب، قطعه ای کامل است و مانند سونات و سنفونی دارای قواعد و قسمتهای مختلفی است که با ساز و آواز اجرا می شود.در موسیقی غربی، معمولآ قطعاتی که به وسیله ساز یا ارکستر نواخته می شود با موسیقی آوازی فرق دارد. اما در دستگاه موسیقی ایرانی، آواز قسمت اصلی و مرکزی موسیقی است و قسمتهای پیشین آواز(پیش درآمد و چهار مضراب) و قسمتهای بعدی آواز(تصنیف و رنگ) در حقیقت به طور مقدمه یا خاتمه موسیقی، به آن بستگی دارد.

موسیقی سنتی ایران دارای هفت دستگاه و پنج آواز است که از متعلقات و ملحقات آن شمرده می شود. از این آوازها چهار آواز متعلق به دستگاه شور، ویک آواز متعلق به دستگاه همایون است.

ب – انواع دستگاهها

1- دستگاه شور: (شامل 15 گوشه)

آواز ابوعطا (شامل 9 گوشه)

آواز بیات ترک (شامل 12 گوشه)

آواز دشتی (شامل 9 گوشه)

آواز افشاری (شامل 9 گوشه)

2- دستگاه همایون (شامل 12 گوشه)

آواز اصفهان (شامل 11 گوشه)

3 – دستگاه سه گاه (شامل 10 گوشه)

4 – دستگاه چهار گاه (شامل 10 گوشه)

5 – دستگاه ماهور (شامل 20 دستگاه)

6 – دستگاه راست پنجگاه (شامل 14 گوشه)

7 – دستگاه نوا (شامل 14 گوشه)

ج – پاره ای از ویژگیهای دستگاهها

دستگاه شور را مادر آوازهای موسیقی ایرانی نام نهاده اند، و علت آن هم وجود ملودیهای متنوع مناطق مختلف ایران در این دستگاه می باشد. آوازهای ابوعطا یا دستان عرب، بیات ترک یا بیات زند، آواز دشتی یا چوپانی از ملحقات این دستگاه می باشند.

دستگاه همایون که آواز اصفهان را در بر می گیرد، با دستگاه شور کاملآ متفاوت است.

دستگاههای سه گاه و چهار گاه تا حدودی به یکدیگر شباهت دارند، اما دستگاه ماهور دستگاهی کاملآ متفاوت است، و گام آن با گام بین المللی مطابقت دارد.

دستگاه راست پنجگاه، قدیمی ترین دستگاه موسیقی ایرانی محسوب می شود که شباهت زیادی با دستگاه ماهور دارد.

بطوریکه برخی از بزرگان موسیقی، این دو دستگاه را یکی می دانسته اند، و آخرین دستگاه موسیقی دستگاه نواست که در بعضی قسمتها با دستگاه شور نزدیک می نماید.

تعریف آواز

آواز مجموعه ای از نغمه هاست که با ریتم آزاد، و برخی اوقات با وزن آمیخته با میزان اجرا می گردد. آوازها در اصل قسمتی از دستگاهها می باشند.

تعریف گوشه

در هر دستگاه و آواز تعدادی گوشه با اسامی مختلف به کار می رود. گوشه، جزء کوچکی از موسیقی است که به تنهایی استقلال ندارد، اما هر گوشه به آهنگ خاصّی خوانده و نواخته می شود و نوازنده و خواننده روی این گوشه ها بدیهه نوازی و بدیهه خوانی می کنند.

در ناریخ موسیقی ایران بیش از یک هزار کوشه متداول بوده است که امروزه فقط  حدود یکصد و پنجاه گوشه در قالب هفت دستگاه و پنج آواز خوانده و نواخته می شود، و مابقی آنها در رهگذر تاریخ به فراموشی سپرده شده اند.

ردیف های موسیقی ایرانی

باید یادآور شوم که صداسازی یک زنجیره پایان ناپذیر می‌باشد و بعنوان عضو جداناپذیر د رعرصه موسیقی آوازی می‌باشد.
دستگاه موسیقی آوازی مشتمل بر 7 دستگاه می‌باشد که منطبق بر دستگاه های سازی نیز هست ولی ا زنظر نوع وتعداد گوشه ها با هم متفاوتند.
1- دستگاه ماهور
2- دستگاه شور ومتعلقات آن که شامل (آواز دشتی- آواز افشاری- آواز بیات ترک- آواز ابوعطا آواز کرد بیات می باشد)
3- دستگاه سه گاه
4- دستگاه همایون
5- دستگاه چهارگاه
6- دستگاه نوا
7- دستگاه راست پنجگاه
لازم به یادآوری می‌‌باشد که اولویت شروع دستگاه ها مطابق با شیوه تدریس معلم آواز می‌باشد ولیکن ابتدا با توجه به اینکه در دستگاه ماهور فواصل بیشتر به صورت پرده می‌باشد وگوش هنرجو این فواصل را در ابتدا بهتر دریافت می‌نماید شروع کرده و پس از آن به ادامه آموزش دستگاه ها می‌پردازند. البته اینجانب در یکی از ماهنامه های انتشارات ماهور خواندم که در گذشته اساتید آوازی دستگاه راست پنجگاه را بعنوان آخرین درس هنرجو بعلت مدولاسیون های متنوعی که این دستگاه دارد ،قرار می‌داند.